Những cách viết báo cáo khoa học cần phải tránh

Thỉnh thoảng, tôi có cơ duyên đọc và sửa các đề cương nghiên cứu, luận văn và bài báo khoa học bằng tiếng Việt cho đồng nghiệp bên nhà. Qua cái công việc nhàn nhã (mà không nhàn nhã) này tôi mới phát hiện ra những cách viết rất quen thuộc nhưng cần phải tránh để làm quen với văn phong khoa học quốc tế.

Những dấu "..."

Nếu chú ý, các bạn sẽ thấy rất nhiều luận án và bài báo khoa học (tôi sẽ gọi chung là "bài báo khoa học") ở Việt Nam, nhiều tác giả dùng dấu 3 chấm trong bối cảnh một danh sách. Chẳng hạn như:

"Các nguyên nhân khác: do nhiễm trùng, methyldopa, phenytoin ..."

hay

"Phần lờn trường hợp SGM có các triệu chứng cơ năng mơ hồ, mệt mỏi, biếng ăn…"

Các câu văn như trên có chức năng như là liệt kê một danh sách các sự vật. Nhưng cách dùng "..." cho người đọc cảm tưởng như tác giả đã hết ý hay lười biếng. Hết ý nghĩ ra một sự vật khác tiếp theo. Hoặc cũng có thể tác giả lười biếng không tìm hiểu thêm còn có sự vật nào, hay làm biếng viết ra hết danh sách. Dù bất cứ lí do gì thì cách dùng "..." trong văn phong khoa học là đại kị.

Cái dấu "..." trong tiếng Anh gọi là ellipsis. Chữ này, ellipsis, có nguồn gốc tiếng Hi Lạp, có nghĩa là thiếu, không đầy đủ, hay ... bỏ quên! Chính vì cái ý nghĩa này, nên trong văn phong khoa học tiếng Anh, người ta không bao giờ dùng ellipsis hay dấu 3 chấm. Nếu các bạn chú ý trong các bài báo khoa học, sẽ không có bài nào trên các tập san nghiêm chỉnh dùng cách viết ellipsis. Nếu có thì dùng "etc", nhưng cũng cực kì hiếm.

Vậy thì chúng ta phải viết câu trên thế nào cho đúng. Theo tôi thì có thể viết như sau:

"Bệnh lí chịu sự tác động của nhiều yếu tố; trong đó các yếu tố chính bao gồm nhiễm trùng, và sử dụng methyldopa hoặc phenytoin."

"Phần lờn các trường hợp SGM thường có các triệu chứng phổ biến như cơ năng mơ hồ, mệt mỏi, và biếng ăn."

Xin nhắc lại là khi viết bài báo khoa học, tuyệt đối tránh dấu ba chấm hay ellipsis trong tiếng Anh. Sử dụng dấu 3 chấm hay "v.v." gây ấn tượng không tốt cho người đọc. Thay vào đó, nên viết câu văn lại và liệt kê những yếu tố chính là đủ.

Cách viết Powerpoint

Không biết từ khi nào mà các bài báo khoa học ở trong nước có cách viết tôi tạm gọi là "cách viết Powerpoint". Nhưng đây là một cách viết không thích hợp cho văn bản khoa học như luận án hay bài báo khoa học. Cần phải tuyệt đối tránh.

Cách viết Powerpoint là cách viết ngắn và hay dùng gạch đầu dòng. Ngắn đến độ chỉ có một hay 2 câu văn, mà không giải thích thêm. Nhiều tác giả dùng dấu gạch đầu dòng như là một danh sách. Tiêu biểu cho cách viết này là như sau:

"Phương pháp thu thập dữ liệu:
• Mời bệnh nhân tham gia nghiên cứu. 
• Tiến hành phỏng vấn theo bảng thu thập dữ liệu. 
• Chẩn đoán giai đoạn bệnh. 
• Sau đó phân tích gen.

Phân tích số liệu: 

• Mã hoá và xử lý thống kê bằng phần mềm SPSS 16.0. 
• Thống kê mô tả. 
• Sử dụng kiểm định ANOVA để so sánh giá trị trung bình."

Đây là cách viết rất tiêu biểu để trình bày trong hội nghị bằng Powerpoint. Nó không phải là kiểu viết điện tín (telegraphic), nhưng gần với cách viết đó. Người ta biện minh rằng đó là cách viết ngắn gọn, mà khoa học thì cầ phải viết ngắn gọn. Nhưng tôi e rằng biện minh đó không đúng. Văn phong khoa học là phải ngắn gọn, nhưng không ngắn đến nỗi đoạn văn (paragraph) chỉ có 1 câu văn. Có vài vấn đề trong cách viết này cho văn bản khoa học, và ở đây tôi chỉ đề cập đến 3 vấn đề chính.

Thứ nhất là nó tạo ấn tượng tác giả không biết rõ mình muốn làm gì. Trong hội nghị, người ta phải viết ngắn theo kiểu điện tín (có ai còn nhớ?) là để cho người xem lãnh hội nhanh ý của tác giả. Trong khi đó, tác giả phải diễn giải thêm cái ý đó bằng cách nói. Tức là, trong khi khán giả đọc cái ý chính thì cùng lúc diễn giải đang giải thích nội dung của ý chính đó. Nhưng trong văn bản, tác giả không có cơ hội để nói, mà chỉ diễn đạt qua chữ viết. Nếu chỉ viết một ý chính mà không diễn đạt thêm thì người đọc sẽ nghĩ rằng tác giả chỉ có ý, mà không hiểu/biết chính xác muốn nói cái gì, hay muốn chuyển tải thông điệp gì.

Thứ hai là ấn tượng lười biếng. Đứng trước cách viết trên, người đọc có thể đi đến một các hiểu khác là tác giả … lười biếng. Lười biếng ở đây phải hiểu theo hai nghĩa. Có thể tác giả biết mình muốn chuyển tải thông điệp gì, nhưng vì lười biếng nên không viết ra. Cũng có thể tác giả lười biếng suy nghĩ thêm về nội dung để viết ra. Trong cả hai cách hiểu thì cách viết Powerpoint không giúp ích gì cho tác giả và độc giả.

Thứ ba là vấn đề văn phạm. Chúng ta biết rằng một đoạn văn phải có ít nhất là 2 hay 3 câu văn, chứ không thể nào chỉ có 1 câu văn. Do đó, viết theo kiểu Powerpoint là không đúng với qui ước về cấu trúc một đoạn văn.

Vậy thì viết như thế nào cho đạt yêu cầu? Rất đơn giản: viết theo cấu trúc một đoạn văn. Một đoạn văn, như chúng ta biết, bao gồm một văn "tuyên ngôn" (còn gọi là topic sentence), vài câu văn chứng cứ (gọi là supporting sentences), và một câu văn kết luận (gọi là "clincher"). Một nguyên tắc quan trọng cần phải nhớ là mỗi một đoạn văn chỉ nói lên 1 ý tưởng, và ý tưởng đó phải được tóm tắt trong cầu đầu. Chẳng hạn như phần "Phân tích số liệu" trên có thể viết lại cho chi tiết hơn như sau:

"Phân tích dữ liệu được thực hiện theo một kế hoạch phân tích đã được soạn ra và phê chuẩn nhằm trả lời hai câu hỏi nghiên cứu đề ra trong phần đầu. Đối với câu hỏi nghiên cứu #1 (mô tả mối liên quan blah blah blah), chúng tôi sử dụng các phương pháp thống kê mô tả và hệ số tương quan Pearson cho các yếu tố tuân theo luật phân bố chuẩn, hoặc hệ số tương quan Spearman cho các yếu tố mang tính phân nhóm hay không tuân theo luật phân bố chuẩn. Để trả lời câu hỏi nghiên cứu #2 (hiệu quả của điều trị), phương pháp phân tích phương sai được áp dụng để ước tính hệ số hiệu quả. Trong mô hình phân tích phương sai, yếu tố XXX được xem là biến số phụ thuộc, và các yếu tố như nhóm điều trị và nhiệt độ được xem là biến tiên lượng. Chúng tôi kiểm định giả định của mô hình phân tích phương sai bằng phân tích dao động dư, và kết quả cho thấy mô hình này thích hợp với dữ liệu. So sánh giữa các nhóm điều trị được dựa trên phân tích hậu định dùng phương pháp Tukey, với trị số P được hiệu chỉnh cho số lần kiểm định giả thuyết. Các phương pháp phân tích thống kê được thực hiện qua hệ thống phân tích SPSS, phiên bản 16, chạy trên Windows."

Viết báo cáo khoa học, dù dưới hình thức bài báo hay luận án, là một công việc khó khăn. Cái khó khăn chính là làm sao diễn đạt nội dung của báo cáo một cách logic và dễ hiểu. Ngoài việc dùng chữ đơn giản, việc cấu trúc một đoạn văn góp phần quan trọng đế đáp ứng cái yêu cầu logic và dễ hiểu. Tuyệt đối tránh cách viết Powerpoint, vì cách viết này chẳng những thiếu thông tin, mà còn gây ấn tượng xấu ở độc giả. Viết văn là một cách giãi bày suy nghĩ trên trang giấy. Do đó, nhà khoa học có thể đánh giá đồng nghiệp qua cách viết. Nên nhớ rằng "writing is thinking" -- viết văn là một cách suy nghĩ.