Dùng phân người để điều trị bệnh!

Hồi còn nhỏ ở dưới quê, tôi hay nghe người lớn kể chuyện về cho uống ... phân người để điều trị bệnh đường ruột. Người ta phơi khô phân và nghiền mịn ra, rồi pha vào nước cho bệnh nhân uống. Nghe thì thật là ghê và nghĩ rằng có lẽ là vì lạc hậu nên mới làm vậy. Ai ngờ rằng một trong những tiến bộ của y học hiện nay là dùng phân người để điều trị bệnh viêm ruột kết! Đó là nội dung của một bài giảng mà tôi mới nghe và muốn chia sẻ cùng các bạn.

Microbiome và microbiota

Có thể nói rằng hệ vi sinh vật là một “frontier” của y học hiện đại, có thể là biên giới sau cùng mà y học sẽ dành nhiều thời gian trong tương lai trên hành trình chinh phục bệnh tật. Những ứng dụng rất thực tế của hệ vi sinh trong điều trị viêm ruột kết bằng… phân người.

Một cách ngắn gọn, microbiota là cộng đồng vi sinh vật trong cơ thể con người. Những vi sinh vật này bao gồm vi trùng, vi khuẩn, nấm, và protozoa. Cơ thể chúng ta là “nhà” của khoảng 100,000 [một trăm ngàn] tỉ vi sinh vật như thế, nhưng đa số chúng “cư trú” ở đường ruột, đặc biệt là ruột già. Một số nhỏ cư trú ở da và âm hộ (nữ). Cần nói thêm là những vi sinh vật này không phải là những “kẻ xâm lăng”, mà chỉ là những “kẻ thuộc địa nhân từ”. Trọng lượng của hệ vi sinh vật trong người chúng ta là khoảng 2.26 kg, tức thấp hơn cân nặng của bộ não một ít.

Còn microbiome có nghĩa là hệ gen của các vi sinh vật đó. Chúng ta biết rằng mỗi vi sinh vật có một hệ gen (cũng như con người chúng ta có hệ gen bao gồm ~23,000 gen). Số gen của hệ vi sinh vật này là khoảng 300 triệu, nhiều gấp 143 lần số gen con người.

Vai trò của microbiota

Như vậy, chúng ta thấy những vi sinh vật đang cư trú trong cơ thể chúng ta rất phức tạp. Chính vì sự phức tạp của chúng nên chúng ta phải hiểu chúng có chức năng gì. Rất may mắn là những tiến bộ trong công nghệ phân tích gen đã giúp chúng ta có một số hiểu biết ban đầu về vai trò của microbiota. Như đề cập trên, đa số vi sinh vật làm nhà ở ruột già, nên có thể tiên đoán rằng chúng có vai trò rất quan trọng là giúp tiêu hóa thức ăn. Không có chúng nghiền nát và chuyển hóa thức ăn thì chúng ta khó mà ăn được trái cây và thịt, và … khó sống. Do đó, cộng đồng microbiota đóng vai trò quan trọng về sự sinh tồn của con người. Ngoài vai trò dinh dưỡng, cộng đồng microbiota còn giúp chúng ta kiểm soát hệ thống miễn dịch để phòng chống các tác nhân gây bệnh từ ngoài. Chúng còn giúp sản xuất vitamin B12, thiamine, riboflavin và vitamin K.

Với những vai trò trên, cộng đồng microbiota có liên quan đến một số bệnh lí mãn tính. Những bệnh lí này bao gồm béo phì, tiểu đường, hen, tự kỉ, ung thư, viêm loét ruột, v.v. Một số nhóm trên thế giới còn nghiên cứu về ảnh hưởng của microbiota đến bệnh loãng xương và thoái hóa khớp. Nghiên cứu ở những người sinh đôi cho thấy cho dù những cặp này có cùng hệ gen, nhưng người béo phì có microbiota rất khác với người không béo phì. Thật ra, những người béo phì thường có hệ vi sinh vật nghèo nàn so với người không béo phì. Một nghiên cứu khác trên chuột cho thấy chuột bị tiểu đường loại I có hệ microbiota không phong phú bằng chuột không mắc bệnh. Nói tóm lại, những nghiên cứu này đều cho thấy sự đa dạng và phong phú của cộng đồng vi sinh vật trong người là rất quan trọng để duy trì sức khỏe.

Dùng phân để trị viêm ruột

Một nghiên cứu có thể xem là táo bạo dùng phân người để trị bệnh viêm loét đại tràng (ulcerative colitis). Công trình này mới được công bố trên tập san lừng danh Lancet, và kết quả có thể nói là hết sức đáng chú ý. Giả thuyết đằng sau nghiên cứu cho rằng viêm loét đại tràng là do cộng đồng microbiota bị mất cân đối hay thiếu sự đa dạng. Nếu giả thuyết này đúng (và đã có nhiều dữ liệu thí nghiệm cho thấy như thế) thì liệu pháp trị liệu là bơm phân vào bệnh nhân có thể giúp họ cải thiện bệnh trạng.

Có nhiều bệnh nhân viêm loét đại tràng mà các thuốc hiện hành không có hiệu quả. Do đó, phương pháp “bơm phân” để thay thế cộng đồng microbiota có lẽ là một lựa chọn khả dĩ. Để kiểm định giả thuyết này, các nhà nghiên cứu Úc chọn một nhóm bệnh nhân gồm 80 người, chia thành 2 nhóm một cách ngẫu nhiên: nhóm được bơm phân (40 người), và nhóm chứng (40 người). Outcome chính của nghiên cứu là thuyên giảm mà không cần đến steroid và chỉ số Mayo. Kết quả là sau 8 tuần điều trị nhóm được bơm phân có tỉ lệ thuyên giảm là 27%, cao hơn 3 lần do với nhóm chứng (8%). Kết quả này có ý nghĩa thống kê (tỉ số nguy cơ 3.6; khoảng tin cậy 95%, 1.1 đến 11.9; P = 0.021).

Ngoài ra, còn có một nghiên cứu khác trên bệnh nhân bị nhiễm Clostridium difficile cũng cho thấy bơm phân hay thay thế cộng đồng microbiota cũng có hiệu quả tốt.

Nhưng vấn đề quan trọng là làm thế nào để bơm phân? Các nhà khoa học đã tìm ra giải pháp gọi là FMT (Fecal Microbiota Transplant). Mục tiêu là thay thế cộng đồng microbiota xấu bằng một cộng đồng tốt. Tìm cộng đồng microbiota tốt từ đâu? Câu trả lời là từ những người khỏe mạnh, nhưng dù thế, phân của họ vẫn phải được xem xét cẩn thận, đảm bảo không có máu hay chất nhầy. Sau khi đã có người tặng phân, bước kế tiếp là phải “chế biến”. Cách chế biến là hòa trộn phân tươi với dung dịch muối (saline) hoặc một dung dịch khác, rồi làm cho khô. 

Tuy rằng những nghiên cứu khoa học về bơm phân để điều trị nhiễm trùng C. difficile và viêm loét ruột là mới, nhưng thủ thuật thay phân thì không hẳn là mới. Ở vài nơi trên thế giới, trẻ con mới sinh còn được cho ăn một chút phân mẹ vì người ta nghĩ rằng nó giúp cho đứa bé có khả năng kháng trùng. Ở bên Tàu, theo sách vở lưu lại thì các y sĩ bên đó đã dùng phân người để chữa bệnh. Theo bài báo này vào thế kỉ 4, y sĩ Ge Hong mô tả cách bơm phân vào miệng bệnh nhân bị ngộ độc hay bị tiêu chảy nặng. Đến thế kỉ 16, y sĩ Li Shizhen mô tả cách dùng dung dịch phân lên men, phân tươi, hay phân khô, hay phân trẻ con để điều trị tiêu chảy, cảm cúm, và táo bón. Để bệnh nhân khỏi “nhăn mặt” họ đặt tên cho cách điều trị này là “yellow soup”, hay canh vàng!

Tóm lại, nghiên cứu về microbiota là một lĩnh vực rất nóng hiện nay trên trường quốc tế. Rất nhiều nghiên cứu được công bố trên những tập san có ảnh hưởng cao như Cell, Science, JAMA, Lancet, Gut, v.v. Những kết quả thử nghiệm lâm sàng gần đây cho thấy bơm phân có thể là một biện pháp tương đối hữu hiệu cho viêm loét đại tràng khi các biện pháp khác thất bại. Nhưng microbiota còn có vai trò trong các bệnh như tiểu đường, béo phì, và ung thư, nên các bạn cũng cần phải mở rộng tầm nhìn sang các bệnh lí vừa kể. Nếu các bạn muốn dấn thân vào một lĩnh vực nóng và tiền phong, thì nên nghĩ đến nghiên cứu microbiome hay microbiota.