Khiêm cung trong sự học

Nhiều khi tôi thấy hơi "bothered" về sự thiếu khiêm cung trong một số không nhỏ bạn trẻ ngày nay. Có những người [nói theo ông bà ta là] tỏ thái độ "chưa đỗ ông nghè, đã đe hàng tổng". Mà, trong thế giới khoa học, dù họ có đỗ ông nghè đi nữa thì họ vẫn chưa đủ trình độ để "đe hàng tổng". Trong thế giới khoa học cũng cần một thái độ khiêm cung để thành công về lâu dài.

Khi nói "khiêm cung" ở đây, tôi muốn nói đến thái độ cầu thị và ham học hỏi, chứ không có ý nói phải khom mình thấp trước uy quyền hay các bậc trưởng thượng. Cho dù một người trẻ đã nắm vững vấn đề (thường thì không), thì cũng nên tỏ thái độ muốn học hỏi thêm, muốn có một cái nhìn khác, muốn có thêm tương tác. Trong thế giới khoa học có rất nhiều điều mình không biết, và sự thật này nói rằng đừng nên tỏ ra quá tự tin và khẳng định và đừng nghĩ mình là "chuyên gia", vì nó có thể trở thành trò cười cho người ta. Cho dù mình có bỏ ra 10 năm theo đuổi một chuyên ngành, thì ý kiến của người ngoài ngành có khi làm cho chúng ta ngộ ra nhiều hơn, chứ không nên xem thường người ta là ngoài ngành thì biết gì mà nói!

Có người có phản ứng rất trẻ con. Thấy ai đó nói về lĩnh vực mình quan tâm hay đang học là lồng lộng lên, và chê người ta là không biết gì. Tôi thấy đó là một phản ứng rất dở và ấu trĩ. Mới đọc được vài bài báo mà tưởng mình đã thấy "chân lí" là quá ngây thơ. Mới công bố được 1-2 bài báo mà tưởng mình là đỉnh là rất ư là trẻ con. Mới học được một vài phương pháp mà nghĩ mình biết hết là rất nguy hiểm. Những người này sẽ không học được gì cả. Viết đến đây tôi chợt nhớ đến nhận xét của một đồng nghiệp người Úc là nhiều người trong giới khoa học Việt tỏ ra cái gì cũng biết, trong khi người Thái thì họ có vẻ nói cái gì cũng không biết. Không phải người Thái không biết; họ chỉ tỏ thái độ khiêm cung và cầu thị, họ muốn học thêm từ người khác.

Thời gian học hay thời gian làm nghiên cứu là thời gian lí tưởng nhất để tích tụ kiến thức, kĩ năng, và kinh nghiệm ứng xử trong khoa bảng. Cái học thứ ba là văn hoá khoa học, không phải ở đâu cũng chỉ dạy. Trong văn hoá khoa học, cũng có tôn ti trật tự, và phải biết kính trên nhường dưới, biết cách nói sao cho có hoà khí. Thay vì nói "anh không biết gì về vấn đề này," thì người có văn hoá khoa học nói "tôi nghĩ có một cách hiểu khác, và tôi nói ra anh xem đúng không nhé". Chỉ một cách nói như thế không chỉ tỏ ra là người có văn hoá khoa học, mà còn làm hài lòng người đối diện.

Nhiều người trẻ nghĩ rằng khi sang đến Tây là phải bình đẳng. Trò và thầy phải bình đẳng, ai cũng là "You", ai cũng là "mày tao". Sai lầm to. Bình đẳng trong học thuật thôi, chứ không bình đẳng trong cách ứng xử. Trong khoa học và học thuật cũng có giai tầng, người trên kẻ dưới. Không có khúm núm, nhưng người cấp dưới phải biết nói với người trên một cách thích hợp, và người trên phải biết cách nói với người dưới quyền. Mới là nghiên cứu sinh mà dám nói thầy cô mình là dốt thì đó không phải là tự tin, mà phải nói là … mất dạy. Chứ đừng bao giờ nghĩ rằng đã qua đến Tây là xem ai cũng "you" hay"mày tao". Thái độ như thế không phải là Tây đâu, mà là thái độ vô giáo dục.

Có những người hành xử theo kiểu "ngựa non háu đá". Họ thường là những người mới ra trường, có khi làm việc bên trời Tây vài năm, và nghĩ là mình đã biết tất cả về Tây. Cũng có người có một chức vụ khoa bảng nào đó (như associate professor hay assistant professor hay thậm chí professor) và thế là nghĩ rằng họ biết hệ thống khoa bảng của phương Tây. Nhưng trong thực tế thì không hẳn như thế; cho dù anh là giáo sư nhưng nếu không có vai trò "leadership" thì cũng không thể hiểu hết Tây. Đa số giáo sư gốc Việt chỉ là người ngoài cuộc mà thôi.

Cũng có người mới vào học và mới khám phá được một thông tin nào đó, một phương pháp nào đó, và nghĩ rằng mình đã tìm ra sự thật. Họ tỏ ra tự tin và xem những ai nói khác [với những gì họ mới phát hiện] là sai. Họ tỏ ra hung hăn trong tranh luận, dùng từ ngữ lên lớp người khác, dù họ còn đang học. Người đi trước nhìn một người mới ra trường hay một người nghiên cứu sinh hành xử theo kiểu "ngựa non háu đá" thì chỉ biết cười thôi, nhưng đằng sau cái cười đó không có lợi cho con ngựa non chút nào. Mới non như thế mà đã tỏ ra hung hăn thì chắc chắn chẳng ai có cảm tình và hợp tác trong tương lai.

Nhưng rất tiếc, tôi quan sát thấy có một số người trẻ lớn lên trong xã hội ngày nay không có thái độ khiêm cung. Dù còn đang đi học nhưng họ tỏ ra rất tự tin và sẵn sàng lên lớp bất cứ ai. Có người còn tự xưng là "expert" trên báo chí. Tự tin là một đức tính tốt, nhưng tự tin phải có lí do và có chứng cứ làm cơ sở, chứ tự tin theo kiểu tự xưng thì dễ có nguy cơ trở nên lố bịch. Người ta là expert, là KOL vì người ta được xã hội công nhận qua những đóng góp của người ta, chứ không phải qua tự xưng hay qua dùng những thuật ngữ phức tạp.

Những người tự tin thái quá này hình như không biết rằng cái bằng tiến sĩ [mà họ chưa có] chỉ là mới xong bước đầu của học nghề. Sau tiến sĩ còn phải qua giai đoạn hậu tiến sĩ, tức là giai đoạn để một nhà khoa học có thể định hình. Chỉ có một số người sau hậu tiến sĩ mới trở thành độc lập (tức có thể phát biểu độc lập). Đến khi trở thành độc lập, nhà khoa học mới thấy cái mênh mông của sự việc mình quan tâm. Không có cái nào là đơn giản. Cũng ít khi nào có trắng đen, đúng sai một cách rành rọt. Lúc còn đi học thì thấy cái gì cũng trắng đen rõ ràng, nhưng càng học càng thấy nó không phải như thế, mà có rất nhiều vùng màu xám. Chính vùng màu xám này làm cho nhà khoa học phải khiêm tốn. Do đó, khi một nhà khoa học thiếu tính khiêm tốn và tự xưng mình là "expert" là người chưa trưởng thành. Những người này sẽ chẳng học hành được gì, và sự nghiệp của họ cũng chẳng đi đến đâu trong thế giới phẳng.

Để thành công trong thế giới học thuật và khoa học, tôi có thể chia sẻ về khía cạnh văn hoá khiêm cung. Phải biết mình đang ở đâu trong các bậc thang khoa bảng, nên biết trên nhường dưới, nên học hỏi càng nhiều càng tốt chứ đừng bao giờ tỏ ra mình là "expert". Ông bà chúng ta có câu rất hay là "Chưa đỗ ông nghè, chớ đe hàng tổng", nhưng tôi thì nghĩ trong bối cảnh học thuật ngày nay, dù đã đỗ ông nghè, cũng đừng nên đe doạ ai với cái danh.

Thú thật các bạn, trong tất cả các bài giảng, dù trên youtube hay ngoài đời, tôi không dám dùng chữ "tôi giảng" hay "tôi dạy"; tôi chỉ nói rằng tôi muốn chia sẻ kinh nghiệm và kiến thức cùng học viên thôi. Có nhiều người xem cách nói đó là nhún nhường, nhưng nghĩ cách nói đó phản ảnh cái thực tế trong quan hệ xã hội: chia sẻ.